Në orën e njëmbëdhjetë, me afrimin e afatit të 1 shtatorit të caktuar nga Qeveria e Kosovës, shefi i politikës së jashtme të BE-së ka postuar lajmin në Twitter: Josep Borrell njofton “gjetëm një zgjidhje evropiane që lehtëson udhëtimin ndërmjet Kosovës dhe Serbisë”, evituan tensionet në pjesën veriore të Kosovës, tensione nga të cilat të gjithë kishim frikë se do të çonin në përshkallëzim të situatës. Kosova dhe Serbia ranë dakord të lehtësojnë kufizimet e udhëtimit. Megjithatë, detajet e marrëveshjes mbeten të panjohura për publikun. Reciprociteti i vendosur nga Qeveria e Kosovës pati rezultat efektiv pas vendimit për shfuqizimin e të ashtuquajturit letra e bardhë dhe dokumentet hyrëse/dalëse që Serbia i lëshonte për qytetarët e Kosovës. Letra e bardhë po përdorej si një formë identifikimi, duke zëvendësuar kështu dokumentet e lëshuara nga Kosova të cilat nuk njiheshin nga Serbia. Kjo procedurë është mjaft e zakonshme në rastet kur dokumentet zyrtare nuk njihen (BiH aplikon të njëjtën procedurë për vizat e lëshuara për qytetarët e Kosovës, Greqia e ka aplikuar këtë derisa e ka njohur plotësisht pasaportën e Kosovës). Kjo marrëveshje mund të tingëllojë si një moment historik; megjithatë, nuk ka gjasa që ky moment historik më vete të çojë në njohjen e Kosovës nga Serbia.
Ndërsa kuptohet që BE-ja kishte nevojë për një ‘përparim’, qoftë edhe të kësaj shkalle të parëndësishme, pas një ngërçi kaq të gjatë në proces, ky njoftim në Twitter vështirë se kualifikohet si një marrëveshje. Duke gjykuar nga informacionet që janë të njohura për publikun përmes tweet-it të Borrell-it dhe njoftimit të të dyja palëve, kjo marrëveshje ngjan më shumë si një ushtrim për të korrigjuar dhe përmirësuar disa elementë të asaj që u nënshkrua në vitin 2011. Këtu lind pyetja: a kemi hyrë në një fazë të riciklimi vicioz i marrëveshjeve të arritura deri më tani, në mungesë të ndonjë momenti të ri për përfundimin e procesit?
Marrëveshja për lirinë e lëvizjes nuk është e re në procesin e Dialogut të lehtësuar nga BE; ajo i përket grupit të parë të marrëveshjeve të nënshkruara në vitin 2011 të arritura në kuadër të të ashtuquajturës fazë të ‘dialogut teknik’ e cila në terma kohorë u zhvillua nga viti 2011 – 2013. Edhe pse u pasua me sfida serioze, marrëveshja ka pasur një rekord të kënaqshëm të zbatimit duke patur kështu një ndikim të drejtpërdrejtë pozitiv në jetën e qytetarëve, sipas vlerësimeve të BE-së. Si rezultat i qasjes në rritje dhe paqartësisë së BE-së, kjo marrëveshje duhej të rinegociohej dhe elementë të rinj i ishin shtuar në dy raunde të veçanta negociatash, të cilat u zhvilluan në vitin 2015 dhe 2016, pasi palët u konsideruan të gatshme për të shtuar më shumë çështje të cilat do të forconin më tej lirinë e marrëveshjes, ose palët të kuptojnë se elementë të rëndësishëm ishin lënë jashtë marrëveshjes fillestare.
Trajektorja e marrëveshjes për lirinë e lëvizjes filloi në vitin 2011 kur u lehtësoi qytetarëve të Kosovës që të udhëtonin drejt Serbisë me letërnjoftime të lëshuara nga Kosova dhe anasjelltas. Marrëveshja lejoi palët të shoqëronin kartat e identitetit me dokumente të veçanta të shkruara “hyrje/dalje”. Kosova zgjodhi të mos aplikonte dokumente “hyrje/dalje” edhe pse opozita kishte kërkuar që të zbatohej si një formë reciprociteti ndaj Serbisë. Në vitin 2015, palët ranë dakord për njohjen reciproke të sigurimit të veturës, ndërsa nuk arritën të pajtohen për njohjen e targave të veturave të njëra-tjetrës (për Kosovën vetëm ato të lëshuara me KS nga periudha e para-pavarësisë së UNMIK-ut, jo RKS-ja e lëshuar nga institucionet e Kosovës pas pavarësisë), duke kërkuar kështu që shoferët të blejnë targa të përkohshme të veturave kur hyjnë në Serbi. E njëjta çështje ishte negociuar në mënyrë graduale në vitin 2016, e cila ofronte mundësinë e mbulimit të simboleve shtetërore në automjete me afishe. Përsëri, kjo nuk është aplikuar nga pala kosovare. Në vitin 2021, ndryshimi i qeverisë në Kosovë solli në pushtet kryeministrin aktual Albin Kurti – i njohur tradicionalisht për qëndrimin e tij kundër dialogut të pakushtëzuar me Serbinë kur ishte lider i opozitës. Po ashtu, një vendim i nënshkruar nga qeveria e kaluar e udhëhequr nga Abdullah Hoti, i dha fund dhënies së targave të veturës KS në fund të shtatorit 2021, duke kërkuar në këtë mënyrë menjëherë nevojën e rinegocimit të detajeve edhe një herë në Bruksel.
Në shtator të vitit 2021, tensionet shpërthyen në dy pika kalimi në veri të Kosovës. Një vendim i Qeverisë së Kosovës shkaktoi reagime te serbët e Kosovës të cilët me shpejtësi organizuan barrikada duke mbyllur rrugët që çojnë në kufi. Mes përshkallëzimeve, BE-ja, me mbështetjen e SHBA-së, hartoi një “marrëveshje të përkohshme” e cila do t’u jepte kohë palëve për të gjetur një marrëveshje të pranueshme reciprokisht. Pas dështimit për të gjetur një zgjidhje, në korrik qeveria e Kosovës mori vendimin për të kundërpërgjigjur, duke shkaktuar reagime të mëdha, për shkak të nivelit të ndjeshmërisë pas pushtimit rus të Ukrainës. Nga frika e një krize tjetër në Ballkanin Perëndimor – pika e butë mes Rusisë dhe Perëndimit, Qeverisë së Kosovës iu kërkua nga BE-ja dhe SHBA-ja që të shtyjë afatin deri më 1 shtator.
Një krizë është shmangur, por ky lloj marrëveshjeje shfaq sfida dhe çështje serioze të cilat jo vetëm janë një tregues se lehtësimi i BE-së po bie në një rol tashmë të dobët në proces, por edhe se është në gjendje reaguese në këtë proces parandalimi të krizës. nxitet nga frika e paqëndrueshmërisë. BE-ja ka rënë në grackën e stabilitetit që vepron në mënyrën e parandalimit të krizave në vend që të fokusohet në objektivat reale të Dialogut, i cili jo vetëm që do të normalizonte marrëdhëniet ndërmjet Kosovës dhe Serbisë, por gjithashtu do t’i hapte rrugën të dyja vendeve për t’iu bashkuar BE-së. Ky rezultat e ka forcuar këtë ide. BE-ja ka pasur gjithmonë një pikë vulnerabël në lidhje me stabilitetin e rajonit dhe kjo brishtësi është përforcuar ndjeshëm pas pushtimit rus të Ukrainës. Kështu, festimi në këtë rast u nxit nga ‘suksesi’ në parandalimin e një konflikti të mundshëm dhe jo nga një hap i rëndësishëm drejt një zgjidhjeje të qëndrueshme. Në mungesë të parimeve bazë dhe një afati të qartë kohor, BE-ja është hedhur nga një afat në tjetrin, duke rindërtuar elementë të marrëveshjeve të vjetra, të nxitura zakonisht nga palët rajonale që nuk janë gati për një përparim të madh.
Kjo marrëveshje, e cila ende nuk është publikuar, ngriti shumë shqetësime për transparencën e këtij procesi. Ideja për të kontrolluar narrativën duke folur fillimisht me median, lehtësuesin, pastaj dy liderët, dukej si një plan i mirë për të parandaluar narrativat toksike dhe deklaratat diametralisht të kundërta që do të ndaheshin. Megjithatë, mos publikimi i tekstit të dakorduar i lejon disave të vënë në dyshim ekzistencën e këtij dokumenti. Si rezultat i paqartësisë së Brukselit, procesi ka degraduar në nivelin e marrëveshjes verbale dhe tweet-eve, duke ngritur shqetësime nëse BE mund ta drejtojë këtë proces në mënyrë efektive dhe sa i qëndrueshëm do të jetë ky proces në të ardhmen.
Si përfundim, BE-ja do të bënte mirë të reflektonte mbi joefektivitetin e qasjes në rritje. Është e qartë se nuk ka qenë efektive në afrimin e palëve dhe krijimin e një vrull të mjaftueshëm për finalizimin e procesit. Ballafaqimi vetëm me marrëveshjet e së kaluarës nuk është rritës, është zvogëlues dhe do ta fusë BE-në në një rreth vicioz negociatash pa epilog.
Afati i radhës është data 31 tetor kur do të negociohen sërish elementet e lirisë së lëvizjes. Megjithatë, këtë herë do të bëhet fjalë për targat e makinave, ndërsa urgjente do të jetë edhe një marrëveshje energjetike, pas pritshmërisë për kriza energjitike në të gjithë Evropën. Ndërsa këto situata mund të ofrojnë një mundësi tjetër për BE-në që të paralajmërojë një triumf dhe të vazhdojë të japë përshtypjen se procesi po ecën përpara, pyetja është: a po biem ne në një kurth që përbëhet vetëm nga parandalimi i konflikteve, paqartësia dhe rritja e dështuar?
Përshtatur nga Europe Western Balkans
